1991-yilda mustaqillikka erishganidan to 2016-yilda vafotigacha ko‘p millionli mamlakatni tinch osmon gumbazi bilan qoplagan o‘zgarmas Islom Karimov O‘zbekistonni boshqargan. Mamlakatni tashqi “dushmanlar” uchun yopib, ichki “dushmanlarni” yo‘q qilib, Karimov boshqa mamlakatlardagi odamlar uchun ham, o‘zbekistonliklarning o‘zlari uchun ham O‘zbekistonning timsoliga aylandi.
Karimov dunyoning eng yomon diktatorlari reytingida bir necha qayd etilgan va yuqori o‘rinlarni egallagan. Masalan, The Foreign Policy jurnali reytingida u faxrli yettinchi o‘rinni egallagan.
Nima uchun bizning “millat yetakchimiz”ni dunyoda diktator deb hisoblanishini va diktaturaning qanday belgilari mavjudligi haqida gapiramiz.
Aslida diktatorlar kimlar?
Diktatura — to‘liq hokimiyat yagona siyosiy nuqtayi nazar qo‘lida jamlangan davlat boshqaruvi shakli. Bu yoki bir guruh shaxslar — hukmron partiya, ittifoq yoki guruh yoki bir shaxs — diktator bo‘lishi mumkin.
Siyosatshunoslik nuqtayi nazaridan diktatura — bu hokimiyatni amalga oshirish shakli bo‘lib, unda mamlakatni boshqarish direktiv tarzda amalga oshiriladi.
Diktatorlik rejimlari deyarli har doim hokimiyat harakatlaridan norozi bo‘lgan muxolifatga qarshi qaratilgan qatag‘on choralari bilan birga keladi. Bunday direktivlik shubha va qarshilikka yo‘l qo‘ymaydi.
Shunday qilib O‘zbekistondagi Karimov tuzumi nimaga diktatura? Keling birma-bir ko‘rib chiqamiz.
Karimov 27 yil davomida hokimiyat tepasida edi — saylov to‘g‘risidagi qonunlar uning uchun maxsus o‘zgartirildi
Karimov hokimiyat tepasiga Sovet Ittifoqi parchalanishidan oldin kelgan edi. 1989-yilda O‘zbekiston Kompartiyasi MK birinchi kotibi bo‘ldi. 1990-yilda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi sessiyasida respublika prezidenti etib saylandi.
Mustaqillik e’lon qilingandan so‘ng, 1991-yil dekabr oyida mustaqil O‘zbekiston tarixida birinchi marta prezidentlik saylovi bo‘lib o‘tdi. Karimov 86 foiz ovoz to‘plab, g‘alaba qozondi. Uning vakolat muddati 1996-yil dekabrda tugashi kerak edi.
Biroq 1995-yilda prezidentga tobe bo‘lgan Oliy Majlis “xalqning ko‘plab talablariga ko‘ra” Karimovning vakolatlarini 2000-yilgacha uzaytirish bo‘yicha referendum e’lon qildi. O‘sha referendumda mamlakat aholisining 99 foizi “yoqlab” ovoz berdi. O‘shanda Karimovning o‘zi referendum natijalarini ikkinchi muddatga qayta saylash bilan teng deb hisoblashini, shuning uchun, 2000-yilda qayta saylanish niyati yo‘qligini aytgandi. Lekin Oliy Majlis bu qarorni tasdiqlamadi va bu mavzuni qayta batafsil ko‘rib chiqish zarurligini ko‘rsatdi.
2000-yilda Karimov yana “kechiktirilgan” (1996-yildan beri ko‘chirilgan) prezidentlik saylovlarida qatnashib, 97 foiz ovoz bilan g‘alaba qozondi. Rasmiy ravishda bu uning ikkinchi prezidentlik muddati va u bundan keyin saylana olmaydi. Biroq 2002-yilda Konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritish bo‘yicha referendum o‘tkaziladi va 2003-yilda tuzatishlar Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi. Xususan, endilikda prezidentlik muddati besh yildan yetti yilga uzaytiriladi.
Charchaganingizni bilamiz, lekin 2007-yilda Karimov yana prezidentlik saylovlarida qatnashib, g‘alaba qozondi (91 foiz ovoz). Bu 1996-yilda vakolatlarini uzaytirishni hisobga olmaganda, u ishtirok etayotgan uchinchi saylov. Bu safar MSK 1992-yilda Konstitutsiya qabul qilinganidan keyin bu ikkinchi saylov, shuning uchun Karimov unda ishtirok etish huquqiga ega ekanini ma’lum qildi.
Biroq oradan yetti yil o‘tib, 2015-yilda Karimov yana o‘z nomzodini ilgari surdi va yana 90 foiz ovoz bilan g‘alaba qozondi. Bu uning vafotidan oldingi keyingi yili bo‘lib o‘tadigan so‘nggi saylovi edi.
Shunday qilib, Karimov O‘zbekistonda uzoq 27 yil hokimiyatda qoldi:
- 1989 – 1990 — O‘zbekiston KP MK birinchi kotibi;
- 1990-1991-yillarda — O‘zbekiston SSRning birinchi prezidenti;
- 1991−1996 — mustaqil O‘zbekistonda birinchi prezident (umuman ikkinchi muddat);
- 1996−2000-yillar — uzaytirilgan birinchi muddat (uchinchi muddat);
- 2000−2007 — ikkinchi rasmiy prezidentlik muddati (to‘rtinchi deb hisoblaymiz);
- 2007−2015 — uchinchi rasmiy prezidentlik muddati (aslida beshinchisi);
- 2015−2016 yillar — Karimovning vafoti bilan to‘xtatilgan to‘rtinchi rasmiy prezidentlik muddati.
Karimov rejimi kuch ishlatuvchilarga, xususan, Davlat xavfsizlik xizmatiga tayanardi
Har qanday diktatura singari, Karimov rejimi ham o‘z hokimiyatida kuch ishlatuvchilarga — asosan Ichki ishlar vazirligi (IIV) va Milliy xavfsizlik xizmatiga (o‘sha paytda MXX, hozir DXX) tayanardi. Idoralar o‘rtasida mamlakatga va Karimovning o‘ziga ta’sir o‘tkazish uchun kurash 2000-yillar boshlangunga qadar davom etdi, ammo unda O‘zbekistonning ko‘rinmas kardinali Rustam Inoyatov boshchiligidagi MXX g‘olib chiqdi. Karimov tuzumi aynan shu xizmat va uning boshlig‘i bilan bog‘liq edi.
MXXning birinchi prezident va uning qarorlariga ta’siri 1999-yilda, Toshkent markazida portlashlar sodir bo‘lganida keskin oshdi. Karimov terakt uning hayotiga suiqasd bo‘lganini e’lon qildi va Inoyatovning imkoniyatlarini kuchaytirdi. Aynan o‘sha paytda uning xizmati har qanday odamni va har qanday ish uchun qamab qo‘yishi mumkin bo‘lgan tashkilotga aylandi. Portlashlar qo‘shimcha vakolatlar olish uchun MXXning o‘zi rejalashtirgan degan taxminlar mavjud.
Inoyatov hokimiyatini mustahkamlashning ikkinchi to‘lqini Andijon voqealari bo‘ldi, shundan so‘ng IIVning ayrim bo‘limlari Milliy xavfsizlik xizmatiga o‘tkazildi, Inoyatov esa Karimov hokimiyatining eng mustahkam va o‘rnini bosib bo‘lmaydigan tayanchiga aylandi.
“Xizmat O‘zbekistondagi barcha muhim jarayonlarni: joylardagi amaldorlarni tayinlashdan tortib, yirik korxonalar faoliyatini nazorat qiladi. Mahalliy aholi ortiqcha gapirib qo‘yishdan qo‘rqishardi, xavfsizlik kuchlari hamma joyda “eshitish tizimlari”ni o‘rnatganiga ishonishadi va so‘roq qilish uchun chaqiruv qog‘ozini olishsa qarindoshlari bilan xayrlashishgan,” — deb yozadi jurnalist Aziz Yoqubov “Mediazona. Markaziy Osiyo.” maqolasida.
Qudratli MXXdan qo‘rqish Islom Karimov hokimiyatining asosiy jihatlaridan biriga aylandi.
“Doda yo‘ldan o‘tyaptilar”: shaxsga sig‘inish, Karimov davridagi mafkura va targ‘ibot
Karimov nafaqat mamlakat prezidenti, balki millat yetakchisi, mamlakatdagi farovonlik va xavfsizlik sababi sifatida ham qabul qilinadi. Prezident vaqt o‘tishi bilan madaniy, muqaddas timsolga aylandi, uning so‘zlarining to‘g‘riligiga shubha ostiga olinmadi. Har kuni shahar markazidagi tirbandliklarda mashinalar kortejni kutayotganda odamlar: “Doda o‘tib ketyapti,” deb ma’nodor bosh qimirlatib qo‘yishardi.
Ta’lim muassasalarida “Islom Karimov asarlari” fani paydo bo‘ldi, talabalar esa kurs va diplom ishlarida uning asarlariga majburiy ravishda murojaat qilishlari kerak edi (Islom Karimov muallifligidagi kitoblar esa 23 ta nashr etilgan). “Prezidentimiz aytganidek…” degan iborasiz birorta ham ommaviy nutqni tasavvur qilib bo‘lmasdi.
Mavjud sovet tashviqoti Islom Karimov tuzumiga moslashtirildi. Butun mamlakat bo‘ylab uning portretlari, iqtiboslari va “Buyuk o‘tmish — buyuk kelajak” kabi oddiy shiorlar yozilgan plakatlar osig‘liq turardi. Hozir ustunlarga Mirziyoyevni bannerlarini osishdi, lekin bu butunlay boshqa gap.
Nima uchun hamma joyda prezidentning portretlari va iqtiboslari osilgani va bu davlatga qanchaga tushayotgani haqida materialimizni o‘qing.
Sovet davlat arbobi bo‘lgan Karimov targ‘ibotning mamlakat hayotidagi ahamiyatini yaxshi tushunar va o‘zining uzoq muddatli va muqobilsiz hokimiyatga bo‘lgan huquqini oqlashi kerak bo‘lgan yangi mustaqillik mafkurasining yaratilishini rag‘batlantirardi.
“Milliy istiqlol g‘oyasi” deb nomlangan g‘oya yaratildi, keyinchalik u “taraqqiyotning o‘zbek modeli”ga asos bo‘ldi:
- Mamlakatni mafkuradan xoliligi — hech qanday mafkura davlat boshida bo‘lishi mumkin emas (ammo g‘oya mafkura emas, to‘g‘ri);
- Davlat — bosh islohotchi (yuqoridagilar yaxshiroq biladi);
- Qonunning ustuvorligi (izohlarsiz);
- Aholini ijtimoiy himoya qilish — bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi ustuvorlik (paternalizm: xalq — davlat g‘amxo‘rlik qilishi kerak bo‘lgan bola);
- Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish (biz kambag‘al emasmiz, shunchaki shoshilmaymiz).
Shu tariqa, amaldorlar va uning boshlig‘i Karimov, nima qilish va qanday qilishni boshqalardan yaxshiroq biladigan odamlar ekanligi g‘oyasi targ‘ib qilindi:
“Biz allaqachon davlatni boshqarayotgan ekanmiz, alohida mavqega egamiz va davlatni boshqarish tajribasi asosida olingan bilimlardan foydalanish imkoniyatiga egamiz, bu esa bizga davlatni boshqarish uchun alohida huquq va qobiliyat beradi. Binobarin, siz davlatni boshqarishni bizga ishonib topshirishingiz kerak (bu bizga yanada ko‘proq tajriba va bilim olish imkonini beradi, sizga esa, shunday qilib, bizga ishonishga yanada ko‘proq asos beradi, bu esa…). Demak, amaliy tajribaning mavjudligi tufayli hokimiyatga da’vo qilish nafaqat bugungi boshqaruv tamoyillarini oqlaydi, balki bu dalillarga asoslangan abadiy hokimiyatga da’volarni ta’minlaydi, bu da’volar muvaffaqiyatli da’volarning natijasi sifatida faqat kuchayishi mumkin.”
1991-yildan boshlab mamlakatda muxolifat va so‘z erkinligi izchillik bilan yo‘q qilindi
1991-yildagi birinchi saylovlardan so‘ng, prezidentlik saylovlarida Islom Karimovning raqibi Muhammad Solih rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra 12,7 foiz ovoz to‘plaganida, birinchi prezident muxolifatni bostira boshladi.
1992-yilda muxolifatdagi “Erk” partiyasi bosh kotibi Otanazar Arifov hibsga olindi. Bir necha oy o‘tgach, partiya yetakchisi Muhammad Solih davlatga xiyonat qilishda ayblanib, hibsga olindi, lekin u xalqaro hamjamiyat bosimi ostida ozod qilindi va keyin muhojirlikka ketdi. U sirtdan 15 yilga ozodlikdan mahrum etildi. Keyinchalik 2001 va 2013-yillarda unga suiqasdlar, shuningdek, 2014-yilda suiqasdga urinish sodir etilgan.
1993-yilda O‘zbekiston mamlakatdagi barcha jamoat harakatlarini qayta ro‘yxatdan o‘tishga majburiyatini qildi va “Erk” partiyasi bu qarorni bekor qilish uchun Konstitutsiyaviy sudga murojaat qilib, buni rad etdi. O‘shandan beri O‘zbekiston hukumati “Erk”ni rasmiy partiya deb hisoblamaydi. Partiya gazetasi ham mamlakat hududida chiqmay qo‘ydi.
Keyingi 1994-yilda “Birlik” muxolifat harakati qayta ro‘yxatdan o‘ta olmadi va noqonuniy harakatga aylandi. Uning yetakchilarining aksariyati mamlakatni tark etdi, bir qismi esa qamoqqa olindi.
Shundan so‘ng muxolifatdagi “Erk,” “Birlik,” Agrar partiyasi va “Ozod dehqonlar” partiyalari O‘zbekiston Adliya vazirligidan ro‘yxatdan o‘tishga harakat qilishdi, lekin bunga erisha olishmadi. Shu bilan birga, Karimov hukumati nodavlat notijorat tashkilotlarini (NNT) ro‘yxatdan o‘tkazishni rad etdi, va ular Andijon voqealaridan keyin amalda yopildi yoki mamlakatdan chiqarib yuborildi.
O‘zbek ommaviy axborot vositalari esa mutlaqo steril makonga aylandi. Rasmiy press-relizlarni qayta bosib chiqarish bilan cheklanib, bosma ommaviy axborot vositalari faqat byudjetchilar uchun majburiy obunalar hisobiga mavjud edi. Televideniye sovet televideniyesini eslatar, internet-resurslar esa yangiliklar bilan shug‘ullanardi. Voice of America, «Репортеры без границ», Human Rights Watch, Fergana Agency, Amnesty International kabi ko‘plab saytlar 2019 yilgacha bloklangan edi.
Nihoyat, Karimov tuzumining diktatorlik ekanligini tasdiqlovchi asosiy dalillardan biri — uning qanday yakunlanganidir. Hisob-kitoblarga ko‘ra, diktatorlar ko‘pincha hokimiyatdan ag‘darilsa yoki vafot etsa, hokimiyatdan mahrum bo‘ladi. O‘zbekistonda o‘rnatgan Islom Karimov tuzumi 2016-yilda uning o‘limiga guvoh bo‘ldi va bu o‘ttiz millionlik mamlakatni uning bir paytlar o‘zgarmas rahbari qo‘lida asirlikdan ozon qildi.
Turli manbalarni o‘rganib, siz uchun diktaturaning tavsifini tayyorladik. Skrinshot qiling, deyilganidek:
- Davlat iqtisodiyotni nazorat qiladi (paxta, davlat monopoliyasi, yopiq chegaralar)
- Diktatorning hokimiyati vaqt bilan cheklanmagan (cheksiz prezident)
- Hokimiyatning markazlashuvi (qat’iy iyerarxiya, saylovlarning rasmiyatchiligi, siyosatchilar emas, balki o‘zgarmas amaldorlar, bir xil partiyalar)
- Kuch ishlatuvchilarga tayanish (MXX, hamma joyda mavjud militsiya xodimlari)
- Muxolifat va OAVning yo‘qligi va demokratik institutlarning tugatilishi
- Tuzum faqat diktatorning o‘limi yoki to‘ntarish bilan tugashi mumkin
- Mafkura (osmon tinch, maktabdagi fanlar)
- Shaxsga sig‘inish (Karimov hamma joyda va u hammadan yuqori)
- Ichki va tashqi dushmanlarga qarshi terror (soqoldorlar, islomchilar, muxolifat)
- Davlat iqtisodiyotni nazorat qiladi (paxta, davlat monopoliyasi, yopiq chegaralar)
