Sarpa tarmoqda va xotirada shantaj, tovlamachilik, qiynoqlar, zo‘ravonlik hamda ozodlikka chiqqandan keyingi go‘yoki boshlanmagan hayot haqidagi guvohliklarni saqlash maqsadida 120-modda bo‘yicha 1 yildan 2,5 yilgacha ozodlikdan mahrum etilgan va qamoqxona hamda manzil-koloniyalarda jazo muddatini o‘tagan uch nafar yosh yigitlarning hikoyalarini yozib oldi.
“LGBT” abbreviaturasi O‘zbekiston jamiyatida tunda aytib beriladigan qo‘rqinchli hikoyaga aylandi. Milliy qadriyatlarga zid bo‘lgan. Aniq G‘arbda paydo bo‘lgan. “Nuqsonli”. “Bolalarni buzadigan”. “Targ‘ibot bilan shug‘ullanadigan”. Muhim siyosiy voqealar arafasida internetda LGBT jamiyat vakillari haqidagi afsonalar yanada kuchli yangraydi. Shu paytning o‘zida, mamlakatdagi LGBTIQ+ vakillarining haqiqiy a’zolari jinoiy javobgarlikka tortilish xavfi va umuman olganda konservativ jamiyatning dushmanlik munosabati tufayli iloji boricha “ovoz chiqarmay” yashashga majbur.
O‘zbekistonda gey bo‘lish jinoyat hisoblanadi. Jinoyat kodeksining “besoqolbozlik” moddasi voyaga yetgan erkaklar o‘rtasidagi ixtiyoriy jinsiy aloqalar uchun uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosini belgilaydi. Sobiq sovet davlatlari o‘rtasida, inson huquqlarini buzuvchi bu modda faqatgina 2 mamlakatning — O‘zbekiston va Turkmanistonning qonunchiligida saqlanib qolgan. Boshqa mamlakatlar, jumladan Markaziy Osiyo davlatlari, bu moddadan 30 yil oldin xalos bo‘lganlar.
Bunday holat LGBTIQ+ huquqlari haqidagi zarracha bo‘lsa-da, ma’lumotlar ommaviy axborot vositalariga sizib chiqishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bor-yo‘g‘i bir yil avval, 120-modda bo‘yicha 2021-yilda 36 kishi sudlangani haqida dastlabki ma’lumotlar paydo bo‘ldi. Bundan oldin jinoiy ishlarning aniq soni noma’lum edi — vakolatli organlar jurnalistlarga bu ma’lumotlarni berishdan bosh tortishgan edi.
Amir
Sud qaroriga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 120-moddasi asosida 2,5 yillik manzil-koloniya jazosini oldi. Qamoq muddatining asosiy qismini 1-sonli tergov hibsxonasida o‘tkazgan, keyinchalik 49-sonli aholi punkti koloniyasida jazosini davom ettirgan. Ismi o‘zgartirilgan
“Mening ishim yaxshi edi, men bir nechta kompaniyalarni boshqarar edim. Hozir 1 mln so‘mlik(100 dollardan kam — tahr.) maoshning har bir tiyinini asrashga to‘g‘ri kelyapti, chunki uning 15% davlat hisobiga to‘lashim kerak. O‘tirib chiqqanlarni hech qayerga olishmaydi, ayniqsa shu modda bo‘yicha bo‘lsa”, — deb aytadi Amir.
Bir yarim yil avval u ishlab chiqarish direktori bo‘lib ishlar edi, hozir esa ombor xonada rasmiy tarzda qorovul sifatida ishga olingan. Uning yoshidagilar karyera zinapoyasidan yuqoriga ko‘tarilayotgan bir paytda, u o‘sha yerdan pastga dumalab tushishiga to‘g‘ri keldi. Jinoyat kodeksining 120-moddasiga ko‘ra 2.5 yil ozodlikdan mahrum bo‘lish, o‘zidan keyin zaiflashgan sog‘lik, qora ro‘yxatga tushish va o‘zi aytganidek, “butun bir kitobga yetarli” darajadagi ko‘plab voqealar qoldirdi.
7-aprel 2021-yil Amirning oldiga fuqaro kiyimidagi shaxslar keldilar. “ Bizni hozir o‘ldirishadi, deb o‘yladim men”, — aytadi u, uni kishanlab, koridorda yerga yotqizishgani, do‘stini esa u paytda oshxonada urishayotganini eslab. Kirib kelganlar o‘zlarini “IIBB SPID bo‘limi xodimlari” deb tanishdilar.
Yigitning xotiralariga ko‘ra, avval IIBB xodimlari u bilan “kelishmoqchi” bo‘lishgan. Keyin esa, uning so‘zlariga qaraganda, ular kelishib o‘tirmasdan ham xonadagi hamma narsani shunchaki olib ketish mumkinligini anglashgan. Amir quyidagilarni sanab o‘tadi: noutbuk, Apple Watch, tilla taqinchoqlar, naqd pul, quloqchinlar, IQOS va hatto zaryadlovchi ham. Videoga olish, guvohlar ishtirok etishi va xonani muhrlab qo‘yish kabi tadbirlar amalga oshirilmagan.
Keyin bizni IIBBga olib ketishdi — mana shu joy chindan ham qo‘rqinchli
Fuqaro kiyimidagi shaxslar Amirning telefonidan Ichki ishlar bosh boshqarmasiga taksi chaqirib, faqat pasport va telefonlarni olib kelishni buyurishdi. “Noutbuk kreditgami yoki sotib olinganmi, deb so‘rashdi. O‘zlariga olib qolishdi. Menga u yaqin vaqt ichida kerak bo‘lmasligini aytishdi.
” Yigit to‘lov ilovalaridan skrinshotlarni ham ko‘rsatmoqda: hibsga olingandan so‘ng bir oy ichida uning kartalaridagi barcha mablag‘ boshqa kartalarga o‘tkazilgan, “Soliq” ilovasidan 59 ming so‘m keshbek kartaga o‘tkazilgan va Google hisobi boshqa raqamga bog‘lab qo‘yilgan. Bundan tashqari, uning nomidan soliq qo‘mitasiga so‘rovnomalar yuborilgan, onlayn banklardan birida ikki marta kredit olishga urinish bo‘lgan, Instagram akkauntiga esa hali-hanuz boshqa qurilmalardan muntazam ravishda kirishga urinishmoqda (barcha skrinshotlar tahririyat ixtiyorida — tahr.).
2022-yilda O‘zbekistonning 8 ta viloyati va Qoraqalpog‘iston Respublikasida LGBT shaxslarning huquqlari buzilishining 80 ta holati qayd etilgan. Bu faqat to‘plangan va hujjatlashtirilgan ma’lumotlar, aslida esa bunday holatlar ko‘proq sodir bo‘lmoqda — mamlakatda bu yo‘nalish bo‘yicha inson huquqlari himoyachilari faoliyat yuritmaganligi sababli, haqiqiy vaziyat noaniq bo‘lib qolmoqda. ECOM tashkiloti o‘z hisobotida LGBT shaxslarining huquqlari buzilishi bo‘yicha ma’lumotlarni taqdim etgan.
Tashkilotning hisobotida yozilishicha, huquqbuzarlikning 47 ta holatida O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 141-moddasi “Fuqarolarning teng huquqliligini buzish”, 24 ta holatda 206-moddasi “Hokimiyat yoki mansab vakolati doirasidan chetga chiqish”, 21 ta holatda esa 165-moddasi “Tovlamachilik” bo‘yicha qonunbuzarliklar qayd etilgan. Shuningdek, xorijiy huquq himoyachilari mamlakatda aniq va mukammal kamsitishga qarshi qonunchilik, hamda nafrat tufayli sodir etilgan jinoyatlarning ta’rifi mavjud emasligini ta’kidlab o‘tishgan.
Mirzo Ulug‘bek tumani IIBda yigitlarni kameraga qamashdi. Yo‘lda ularning hamyonlarini tortib olishdi: xodimlar buning sababini “ularga sarflangan vaqt, benzin va ular tufayli ovqatlana olmaganliklari uchun” deb izohlashdi. U yerda Amir va uning do‘sti Komilga tergovchi hamda advokat tayinlandi. Ularning aytishicha, advokat yigitlar qaysi modda bo‘yicha ayblanayotganini bilgach, ularga e’tibor bermay qo‘ygan. Shu orada yigitning ota-onasi o‘g‘lini qidiruvga berdi, chunki unga qo‘ng‘iroq qilib qayerdaligini aytishga ruxsat berishmagan.
Shuningdek, Amirning so‘zlariga ko‘ra, yoshlar surunkali kasallikka chalingan bo‘lishiga qaramay, ularga na ovqat, na dori berishgan. Amirning gematomalari yo‘qolgunga qadar uni 6 kun davomida IIB izolyatorida saqlab turishdi: har bir yangi etapga mahbuslarni “toza” holatda jo‘natish kerak ekan.
IIBBda
Amirga bir nechta modda bo‘yicha ayblov qo‘yildi: 120-moddaning uch holati (besoqolbozlik), 113-moddaning ikki holati (u OIV-musbat bo‘lgani sababli), shuningdek o‘zini o‘zi o‘ldirish darajasiga yetkazish moddasi bo‘yicha ham. Bu so‘nggi ayblov yigitga qarshi tergov boshlashga sabab bo‘lgan shaxs dastlabki so‘roqlardan so‘ng o‘zini osib qo‘yishi bilan bog‘liq. “Uning oilasi juda dindor edi, akasi va otasi uning jinsiy moyilligi haqida bilgandan keyin uni kaltaklashgan, u esa atigi 17 yoshda edi,” – deb hikoya qiladi Amir.
U bilan faqat bir marta uchrashgan bo‘lsa-da, bu unga qarshi ish ochishga to‘sqinlik qilmagan. Bir muddat o‘tgach, dalillar topilmaganligi sababli, bu modda bo‘yicha ham, OIV infeksiyasini tarqatish to‘g‘risidagi modda bo‘yicha ham ayblovlar bekor qilindi. U shunday hikoya qiladi: “Uni IIBB xodimlari va otasi shu ahvolga solishdi, lekin aybni kimgadir yuklash uchun moddani menga qo‘yishga urinishdi.”
Yigitning aytishicha, advokatlar bunday ishni o‘z zimmalariga olishni xohlamaydilar. Rozi bo‘ladiganlari esa katta miqdorda pul talab qilishadi. Birinchi advokat ayol — Amira, dastlab 1000 dollar so‘ragan, keyin esa qamoqxonaga har bir tashrifi uchun 500 ming so‘mdan olgan. Sobiq sudlanuvchining so‘zlariga ko‘ra, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari tahdid qilayotgan moddadan osonlikcha “qutulish” yo‘lini taklif qilishadi: hamkorlik qilib, 10 kishini “sotish” evaziga ayblovlarni bekor qilishni va’da berishadi. “Lekin aldanmaslik kerak — keyin ularning har biri bilan senga alohida epizod qo‘shib qo‘yishadi,” deya qo‘shimcha qiladi u. IIBBdagi munosabat haqida Amir nafrat bilan eslaydi: “Bizni ’pid**aslar’, “spidozchilar” deb haqorat qilishar, hammaga havo orqali yuqtirasizlar, deb baqirishar edi.”
Agar madhiyani oxirigacha yodlab, aytib bermasang, tovonlaringni dubinka bilan urishadi. Lekin bu hali holva, Karimov davrida yerto‘lada elektr toki bilan qiynoqqa solishardi
Oqibatda, yosh yigitga faqat 120-modda — “besoqolbozlik” qoldirildi. U ta’kidlaydiki, o‘zi va erkaklar o‘rtasida jinsiy aloqaning hech qanday isboti yo‘q edi, barcha ayblovlar esa ular Komil bilan bosim ostida bergan ko‘rsatmalariga va ToshMI morgi binosida patologoanatom o‘tkazgan “sud-tibbiy ekspertiza”ga asoslangan edi.
Bunday ekspertiza anal teshigini majburiy ko‘rikdan o‘tkazishni nazarda tutadi. Biroq, bu usul bilan aynan jinsiy aloqa qilingani haqidagi aniq dalil topish mushkul, chunki tekshiruv paytida aniqlangan izlar intim o‘yinchoqlar yoki tibbiy muolajalar ta’siridan ham paydo bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
Jahon tibbiyot assotsiatsiyasi 2017-yildayoq majburiy anal tekshiruvidan bir jinsli aloqani isbotlash manbai sifatida foydalanishni qoralab, bunday amaliyotni “ilmiy bo‘lmagan,” “foydasiz” va “qiynoqqa solish yoki shafqatsiz, g‘ayriinsoniy va kamsituvchi muomalaning bir turi” deb tan olgan rezolyutsiyani qabul qilgan.
Bu tashkilot butun dunyodagi shifokorlarni ifodalovchi o‘ziga xos tibbiy parlament bo‘lib, tibbiy axloq va kasbiy malaka sohasidagi sifat standartlari bo‘yicha kelishuvga erishish maqsadida tashkil etilgan. Hozirgi kunda uning a’zolari soni 9 millionga yaqinlashmoqda.
“Sudya bizning mentalitetimiz shunday, O‘zbekistonda yashaymiz, hatto ikkinchi xotin olsak ham – go‘yo Xudo bizga ruxsat beradi, ammo bunga [gomoseksuallikka] ruxsat bermaydi”, deya Amir sudning so‘nggi majlisini eslab o‘tdi. Sudya, shuningdek, “Senga 119-modda, ya’ni zo‘rlash moddasi qo‘yilgani afzalroq bo‘lardi”, deb qo‘shimcha qildi. Sud jarayoni uzoq davom etdi – jami 8 ta majlis o‘tkazildi, ularning uchtasiga yosh yigitlar keltirilmadi. Sudda qiynoq va talonchilik haqidagi arizalar bildirilishiga qaramay, tergovchilar majlisga taklif etilmadi.
Ruslan
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 120-moddasi bo‘yicha bir yillik manzil-koloniya jazosiga hukm etilgan. Olti oy qamoqxonada o‘tirganidan so‘ng, Zangiota tumanidagi 42-sonli manzil-koloniyada jazo muddatini o‘tagan. Ismi o‘zgartirilgan.
18 yoshli Ruslanga Respublika OITS markazida ro‘yxatdan o‘tish uchun borgandan so‘ng, unda OIV infeksiyasi aniqlangani sababli, 120-modda “besoqolbozlik” bo‘yicha jinoiy ish qo‘zg‘atildi. O‘zlarini soxta ismlar bilan tanishtirgan psixologlar va epidemiologlar uni aldov yo‘li bilan o‘z jinsiy moyilligini tan olishga majbur qilishdi, so‘ngra uning ma’lumotlarini huquqni muhofaza qiluvchi organlarga topshirishdi. Tergovchi ozodlik evaziga hamkorlik qilishni va aybini tan oluvchi ko‘rsatmalar berishni taklif qilganda, Ruslan rozi bo‘ldi. Ammo bu ham aldov bo‘lib chiqdi: sudda unga bir yillik manzil-koloniyasida jazo o‘tash hukmi chiqarildi.
“Men shokka tushdim, axir tergovchi shartli jazo va’da qilgandi. Uyga ketishga tayyorlanayotganimda menga: “Qayoqqa ketyapsiz? Siz koloniyaga borasiz!” deyishdi. Qo‘llarimga kishan solib, izolyatorga olib ketishdi. Sud zali va suddan keyin mahbuslar saqlanadigan vaqtinchalik saqlash joyi – bu butunlay ikki xil olam. Yuqorida hamma narsa toza, chiroyli va yarqiraydi, pastda, yerto‘lada esa haqiqiy do‘zax – ter hidi, tamaki tutuni, mahbuslar baqirib-chaqiradi: “”Senga sanksiya berishdimi?!”.
Izolyatorda mendan ip bog‘ichlarimni va qimmatbaho kamarimni yechib olishdi, albatta, uni qaytarib berishmadi. Meni Ichki Ishlar Bosh Boshqarmasiga olib ketish uchun maxsus avtomobil keldi va meni “stakancha” deb ataladigan joyga o‘tqazishdi – bu shunday o‘rindiqki, u seni cheklaydi va u yerda qimirlab bo‘lmaydi. Haqiqatan ham klaustrofobiya boshladi.
Ruslan IIBBda uni kamerasiz xonaga olib kirishganini va u yerda tergovchi bilan uchrashganini aytib berdi. Xonaga kirishdan oldin gumonlanuvchilardan qiynoqqa solinmaganligi haqidagi hujjatga oldindan imzo qo‘yishni talab qilisharkan. Bu hujjatni aytib turib yozdirishadi. Imzo qo‘ymaslikning iloji yo‘q – majbur qilishadi.
“Kamerasiz xonada meni yechintirdilar, to‘rt oyoqlab turg‘izdilar va “hamma joyimni ko‘zdan kechirdilar”. Negadir, jinsi shimim va krossovkalarimni ustara bilan kesib tashlashdi, keyin bularning hammasini yuzimga otishdi va o‘z kameramga olib ketishdi,” – deb hikoya qiladi yigit.
Uning aytishicha, IIBB izolyatoridagi kamera toza ekan. Karavotda “qoidaga binoan,” faqat chetida o‘tirish mumkin. Matras ertalab soat 6:00 dan kechqurun 22:00 gacha o‘ralgan bo‘lishi shart, yotish taqiqlangan. Qoida buzilsa – yerto‘laga tushiriladi. Yerto‘lada esa madhiyani yodlashga majbur qilishadi. “Agar madhiyani to‘liq o‘rganib, kuylay olmasang, oyoq kaftingga dubinka bilan urishadi. Ammo bu hali yaxshi, Karimov davrida yerto‘lada odamlarni tok bilan qiynoqqa solishgan.”
Kamil
Jinoyat kodeksining 120-moddasi bo‘yicha 2 yil ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan. 1-sonli tergov hibsxonasida deyarli 7 oy va manzil-koloniyada ma’lum muddat saqlangan. Ismi o‘zgartirilgan.
Amirni o‘z kvartirasining yo‘lagida qo‘lga olishayotganda, uning do‘sti Komilni oshxonada urishayotgan edi. “Uning yaqinda umurtqa pog‘onasida operatsiyasi bo‘lgan va orqasida chandiq bor edi, ular esa ataylab uning ustida sakrashar edi. Keyin o‘zlari uni o‘ldirib qo‘yishdan qo‘rqib, bir-birlarini to‘xtatishga urina boshlashdi,” – deb hikoya qiladi Amir.
Komil va Amir IIBBga olib kelinib, u yerda ulardan ko‘rsatmalarni zo‘rlik bilan olishni davom ettirishdi. Shundan so‘ng xodimlar tez tibbiy yordam chaqirtirishdi. Ammo shifokorlarga yigitlarni kasalxonaga olib ketishga ruxsat berilmadi: IIBB xodimlari ular bilan kelishib olishdi va feldsher ko‘chada “tibbiy ko‘rik” o‘tkazdi. Bularning barchasi videokuzatuv kameralari ostida sodir bo‘ldi: yigitlarning aytishicha, ularning advokati hatto video yozuvlarini topib, sudga taqdim etgan bo‘lsa-da, sudya buni zo‘ravonlik va qiynoqlarning dalili sifatida qabul qilmadi.
Komil bolalar uyida o‘sib, singlisi bilan yashagan. Do‘stlarining fikricha, uning og‘ir bolalik davri ruhiyatiga ta’sir qilgan va u sodir bo‘lgan voqealarni juda og‘ir qabul qilgan. Hibsga olingandan so‘ng, u kamerada tekshiruv tugashini va videokuzatuv kamerasiga ko‘rinmaydigan joyni poylab, bo‘yinli sviteriga o‘zini osishga uringan. Uni o‘z vaqtida qutqarib qolishga ulgurishgan. Ozodlikka chiqqandan keyin oradan bir necha oy o‘tgach ham Komil qamoqdagi kunlari haqida gapirishni istamaydi.
Uchrashuv
Amir, Ruslan va Komil 1-sonli tergov hibsxonasida uchrashishdi – ko‘pchilik uni 2018-yilda yangi manzilga ko‘chirilgan “Toshturma” nomi bilan taniydi. Yangi bino Toshkent viloyatining Zangiota tumanida joylashgan bo‘lib, bu hududda axloq tuzatish muassasalari ko‘p. Yangi qamoqxona o‘zining “moychechak” shakli bilan tanilgan – quruvchilarning aytishicha, bu sobiq Ittifoq hududidagi davlatlar ichida shunday tuzilishdagi yagona axloq tuzatish muassasasidir. Bloklarning bunday joylashuvi kameralarga yorug‘lik va havoning bir tekis kirishini ta’minlaydi.
Ruslan qamoqxonadagi birinchi kunini eslab gapiradi: “Derazalardan baqirishyapti – Andijon, Samarqand! Xuddi vokzaldagidek. Hamma birin-ketin qon topshiradi, o‘pkasi tekshiriladi va boshi qiriladi. Shu paytgacha yig‘lamagandim, lekin shu lahzada ko‘zlarimga yosh keldi. Qo‘ylarni qirqadiganday mashinada zo‘rlab sochimni olishdi – uch marta boshimdan o‘tkazishdi va soch qolmadi. Kamsituvchi hol”.
Shundan so‘ng, uni boshqa mahbuslar bilan birga tahlil natijalari olinguncha va boshqa kameralarga taqsimlanguncha saqlanadigan vaqtinchalik kameraga jo‘natishdi. Bu yerda uning jinoyat moddasini bilgan boshqa mahbuslar bilan birinchi to‘qnashuvi sodir bo‘ldi. “Jalap, yo hozir kameraga taqillatib, seni bu yerdan olib ketishlarini so‘raysan, yoki biz sen bilan shu yerning o‘zida biror narsa qilib qo‘yamiz.” Yigit eshikni ichkaridan taqillata boshladi va qo‘riqchilar uni olib chiqishdi.
Soqchilar uni endi qayerga yuborish haqida qaror qabul qila boshlashdi: “Bitta gey bor!” Qamoqxonada hamma narsa shunday tashkil etilganki, sening modda va “holatingga” qarab, xodimlar senga yaxshiroq yoki yomonroq munosabatda bo‘ladilar. Bunda pul hech qanday ahamiyatga ega emas – bir qarashda, bunday turdagi korrupsiya yo‘q qilingan va yaxshiroq sharoitlar uchun to‘lov qilib bo‘lmaydi. Ruslanning jinoyat moddasi uncha obro‘li bo‘lmagani bois unga zanglagan piyola va yirtiq to‘shak tegdi. O‘ylab ko‘rib soqchilar uni kameraga “o‘zinikilar yoniga” jo‘natishdi.
Toshturmada o‘xshash moddalar – 81/04 va 81/06 bo‘yicha sudlanuvchilarni jo‘natadigan ikkita kamera mavjud. Ruslan ana shunday kameralarning biriga tushdi, Amir ham aynan shu kamerada jazo muddatini o‘tayotgan edi. “Eshik ochilib, u ko‘rindi — o‘sha paytda hali yosh, tishlari sog‘lom, keyinchalik qamoqda ular buziladi. Ko‘z yoshlarini to‘kib, qo‘lida to‘shak bilan turibdi. Unga non, sho‘rva kubikchasi va shirinlik berdim,” deya eslaydi Amir.
Vaqtni quyosh soatidagi kabi, xonadagi soyalarning harakatiga qarab bilib olardik
Amir o‘sha paytga kelib Toshturmadagi izolyatorda bir necha oydan beri saqlanayotgan edi. Sud jarayoni allaqachon yakunlangan, uning natijasiga ko‘ra mahkum yashash sharoitlari yumshoqroq bo‘lgan manzil-koloniyaga jo‘natilishi kerak edi. Lekin bularning hech biri sodir bo‘lmadi. Shunda u ochlik e’lon qildi va o‘zi aytganidek, “boshini devorga ura boshladi.” Keyinchalik bu ish beradi va u 49-sonli manzil-koloniyaga o‘tkaziladi. Bu yerda fuqaro kiyimida yurish, qarindoshlar bilan tez-tez uchrashish, yo‘qlovlar olish va telefondan foydalanish mumkin. Biroq, yoshlarning o‘zlari tan olishicha, 120-modda bo‘yicha ayblanganlar uchun yakka tartibdagi qamoqxona baribir xavfsizroq – manzil-koloniyada geylarga nisbatan “xohlagan ishni” qilishlari mumkin.
Yoshlar darhol qanday do‘stlashib ketganlarini hikoya qilishadi. “Uning tanasida tatuirovkalari bor edi va u “oddiy” kiyingan edi — shu zahotiyoq u yerda yolg‘iz emasligimni tushundim,” deya eslaydi Ruslan. Ammo bir-biringizga yaxshi munosabatda ekanligingizni ko‘rsatish mumkin emas, chunki ular sizni ozodlikda tanishgan deb o‘ylab, yangi epizodlarga aralashtirib qo‘yishlari mumkin. Shuningdek, ular bilan birga kamerada firibgarlik uchun hukm qilingan transgender erkak ham bir muddat koloniyaga o‘tkazilishini kutgan. U hozirga qadar o‘z jazosini o‘tamoqda.
Qamoqxonadagi kundalik hayot haqida so‘zlab, Amir va Ruslan “umuman olganda omadlari kelganini” eslab o‘tishdi: qamoqxona nisbatan yangi ekan, ular uchun mo‘ljallangan kamera ikki kishilik bo‘lsa-da, uch kishiga berilgan, odatda kameralar 6-12 kishilik bo‘ladi. Ruslan yerda yotishga majbur bo‘lgan. Amirning eslashicha, doimo sovuq bo‘lgan: aprel oyi boshida derazalardan oynalarni olib qo‘yishar va toza havo kirishi uchun ularni faqat oktyabr oyida qayta o‘rnatisharkan.
“Yo‘q, qamoqxonada jismoniy zo‘ravonlik yo‘q, lekin ruhiy bosim bor,” – deydilar yosh yigitlar. Zarur narsalar bilan qiyinchilik bo‘lgan: berilmaydigan hojatxona qog‘ozidan tortib, yoshlar o‘z davolanishlari doirasida qabul qilishlari kerak bo‘lgan dorilarigacha. Barcha narsalarni qarindosh-urug‘lar yetkazib berishi kerak bo‘lgan. Yigitlarning aytishicha, ularni bir-ikki haftada bir marta sayrga olib chiqishar ekan, bu sayr esa beton devorlar orasida bor-yo‘g‘i yarim soat davom etar ekan. Cho‘milish uchun uch kishiga atigi 15 daqiqa vaqt berilar, bunda faqat bitta dush kabinasi ishlar, suv esa ko‘pincha sovuq bo‘lar ekan. Vaqtni ular xuddi quyosh soatidek kameradagi soyalarning harakatiga qarab yoki istalgan paytda o‘chirib qo‘yilishi mumkin bo‘lgan 102 FM radiosi orqali bilib olishar ekan.
Koloniya xodimlari Ruslanga “Rayhon” ayollar ismini berib, faqat shu nom bilan murojaat qilishardi. Xodimlar bilan o‘zini “yaxshi” tutish shart edi. Masalan, ular sigaret chekayotganda, u ularning poyabzalini tozalashga majbur bo‘lardi.
Yigitning aytishicha, uning moddasi tufayli darhol unga “o‘zini qanday tutish kerakligi”ni tushuntirib berishgan. “Mujiklar” bilan faqat oyoq bilan salomlashish, ya’ni poyabzalni poyabzalga urib ko‘rishish lozim ekan, qo‘l berib ko‘rishish mumkin emas ekan. Sigaretlar faqat yopiq qutida taklif etilishi lozim. Oshxonada “so‘roqlar stoli”da o‘tirish va boshqa mahbuslar bilan birga ovqatlanish mumkin emas. Bu stolda yangi kelganlardan kim ekanligi va qanday sabab bilan zonaga tushganligi aniqlanadi. Agar, misol uchun, qotil bo‘lsa, u umumiy stolga o‘tkaziladi. Yigit savolnoma stoli atrofida undan “ramkali” yoki “ramkasiz” ekanligini so‘rashganini eslaydi. Ma’lum bo‘lishicha, ramkali — bu faqat erkaklar bilan og‘iz orqali jinsiy aloqada bo‘lganingda. Ramkasiz — har qanday ko‘rinishda.
Buni boshqa mahbuslar, shu jumladan, o‘z shaxsiy manfaatlarini ko‘zlab ham so‘rashadi. Ruslanning aytishicha, hatto butunlay boshqa moddalar bo‘yicha hukm qilingan va o‘zlarini gey deb hisoblamaydigan mahbuslar ham gomoseksuallarga nisbatan jinsiy zo‘ravonlik qilishga urinishadi. Jismoniy yaqinlikka ishoralar va shilqimlik bilan birga, qotillikda hukm qilingan mahbuslardan biri Ruslanga shippak va kola kabi sovg‘alar berardi. Qamoqxonadagi mavjud ijtimoiy tabaqalar tufayli bu narsalarni rad etishning iloji yo‘q edi. Yosh yigitga hammomda ham tegajonlik qilishgan, shu sababli u uzoq vaqt cho‘milmagan. “Negadir u yerda zo‘ravonlarni hurmat qilishar ekan,” deya eslaydi Ruslan. “Ayniqsa, ular ikki marta qotillik qilganlar bilan muloqot qilsa.”
Shu bilan birga, “obro‘li” mahbuslarning o‘zlari (masalan, qotillik yoki firibgarlik uchun hukm qilinganlar) 120-modda bo‘yicha jazoga tortilgan mahbusni zo‘rlashlari mumkin, chunki ularning “tushunchalariga” ko‘ra, bunday mahbusni “pastga tushirish” kerak. “Shunday qilib, ular o‘zlari bir jinsli jinsiy aloqaga kirishadilar, ammo bu bilan ularning obro‘yi pasaymaydi,” deb aytadi Ruslan. Shuningdek, Rossiya qamoqxonalaridan farqli o‘laroq, O‘zbekistonda jazoni o‘tash muassasalarida zo‘rlashda ayblanib hukm qilinganlar “mujiklar”, ya’ni obro‘li mahbuslar maqomiga ega.
“Zonadagi eng qimmatli narsalar – gugurt, nos, sigaret va zajigalkalar. U yerda pulning hech qanday qiymati yo‘q,” – deb aytishadi yigitlar mahbuslik hayoti haqida. Mahbuslar qamoqda o‘z hayotlarini yoqimliroq qilishga harakat qilishadi: pechenye va to‘plangan yog‘ bo‘laklaridan tort tayyorlashadi, shakar g‘amlab qo‘yishadi, “Toshkent” qora choyidan chifir – psixostimulyator ta’siriga ega bo‘lib, ba’zi giyohvand moddalar xususiyatlariga o‘xshash kuchli ichimlik tayyorlashadi.
Telefon orqali oyiga bir marta 10 daqiqa gaplashish mumkin. Bu juda oz vaqt bo‘lganligi sababli, mahbuslar ba’zan bunday huquqni qo‘lga kiritish uchun tahdid qilishgacha borishadi: yoshlar eslashicha, biri qoshiq yutgan, boshqasi esa tomirlarini kesgan ekan.
Asosiy ommaviy axborot vositalari qamoqxona va koloniyalarda mahbuslar, shu jumladan ayollar uchun munosib sharoitlar yaratilayotgani haqida xabar berayotganiga qaramay, mustaqil inson huquqlari tashkilotlari jazoni o‘tash muassasalarida qiynoqlar, majburiy abortlar, o‘z joniga qasd qilish holatlari va ochlik e’lon qilishlar davom etayotganini, shuningdek, tegishli sharoitlar mavjud emasligini ma’lum qilmoqda. Bu huquq himoyachilari uchun eng yopiq ish yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, ayni paytda eng ommalashmagan sohalardan biri hisoblanadi.
Qamoqxonada hayot muassasasi devorlarining ortida nima bo‘layotganini tushunmasdan o‘tadi. “Ular uzoq vaqt o‘tirishganidan, shaharda nima bo‘layotganini bilishmaydi. Masalan, hozir Chilonzorda ko‘prik borligini, mahalla o‘rnida Tashkent City qurilganini, “Malika” bozori endi Alisher Navoiy ko‘chasida emasligini, Qo‘yliqqa metro borishini bilishmaydi. Ularning dunyosida Samsung Galaxy S4 chiqqanidan beri hayot to‘xtab qolgandek. Barcha axborot faqat Zo‘r-TV va radio orqali yetib keladi, shanba kunlari esa kino tomosha qilishadi”, — deya hayratlanadi Ruslan.
Biz ko‘nglimizni ko‘tarishga, radio tinglashga, hammа narsaga ijobiy qarashga harakat qilardik,” deydi Amir. Ammo yonidagi kameradagi do‘sti Komil yangi vaziyatga ko‘nika olmadi — u o‘zining bo‘yinli sviteriga o‘zini osishga urinib ko‘rdi. Yo‘qlama va tekshiruvdan so‘ng u kuzatuv kamerasiga ko‘rinmaydigan yuqori karavotga ko‘tarildi. Uni sirtmoqdan tortib olishga ulgurishdi, lekin shundan keyin uning ishida “o‘z joniga qasd qilishga moyil” degan belgi paydo bo‘ldi. Komil hali ham hibsga olish va qamoqda bo‘lish haqida gapirishdan bosh tortadi.
Sangorod
Qamoqxona va koloniyalardagi og‘ir sharoitlar sababli ko‘plab mahbuslar tishlarni davolatish yoki surunkali kasalliklarining kuchayishini bartaraf etish mumkin bo‘lgan “Sangorod” davolash muassasasiga tushishni orzu qilishadi.
Ruslan og‘ir kasal bo‘lib qolganda, uni aynan shu yerga jo‘natishdi. “U yerda gril tovug‘i va har kuni televizor bor. U yerda rohatlanasan, hamma u yerga borishni istaydi, lekin u yerga eng ko‘pi bilan olti oyga borish mumkin — u ham hammaga emas,” — deb eslaydi u. “Sangorod”da ham yosh va 120-modda bo‘yicha hukm qilingan mahbuslar uchun sharoitlar boshqacha edi. Ruslanga eng qora ishni topshirishdi: muassasaga OITSning so‘nggi bosqichi bilan kelib, uning devorlarida vafot etgan bemorlarning jasadlarini yuvish.
“Kasal bo‘lib, bir-ikki oylik umring qolganda, ko‘pincha ularning statistikasini buzmasdan uyingda vafot etishing uchun seni ozodlikka chiqarishadi. Biroq ba’zilarni qo‘yib yuborishga ulgurishmaydi. Sasha ismli bir bemor jon bera boshladi, tun bo‘yi og‘riqdan ingradi, ammo unga og‘riq qoldiruvchi dori berishmadi, shunchaki alohida palataga olib borib qo‘ya qolishdi”. Sil kasalligi bo‘limidagi alohida palataga, shu jumladan, kasallikning ochiq yoki yopiq shakli aniqlanmagan “gumon ostidagi” bemorlarni ham joylashtirishadi. U yerda, karantin bo‘limida, Sashani kuzatib turish vazifasi Ruslanga topshirilgan edi.
Kasal bo‘lib, bir-ikki oylik umring qolganda, ko‘pincha ularning statistikasini buzmasdan uyingda vafot etishing uchun seni ozodlikka chiqarishadi
“Uni qoshiqcha bilan ovqatlantirar, yuvintirar, tuvagini almashtirardim, o‘sha to‘q sariq kleyonkani yuvardim. Kechasi esa u vafot etdi. Uning oldiga faqat ertasi kuni kelishdi, u allaqachon shishib ketgan, juda yomon hid kelayotgan edi.” Ruslanga erkakning jasadini ag‘darishni va turli burchaklardan suratga olishni buyurishdi. Ayni shu paytda Sashaning limfa tugunlari yorilib, og‘zi va ko‘zlaridan qora suyuqlik oqib chiqdi va atrofdagilarga sachradi. “O‘shanda tushundimki, agar shu yerda qolsam, meni ham shunday taqdir kutadi. Bu dahshatli edi.”
Qamoqxonadan keyin
Ruslan 2022-yil oktyabr oyida 45 kg vazn bilan ozodlikka chiqdi va uzoq vaqt ish topa olmadi. U muddatidan ilgari shartli ozod qilingan. Amirda esa probatsiya, ya’ni u maoshining 15 foizini davlat hisobiga o‘tkazib, haligacha jazo muddatini o‘tayapti.
Uning aytishicha, koloniyadan keyin ishga joylashish deyarli imkonsiz: mehnat birjasida bo‘sh ish o‘rinlari taklif qilinadi, lekin ish beruvchilar sudlanganlik va muayyan modda haqida bilib qolishgach, turli xil bahonalar bilan rad etishadi. Yagona ishga qabul qilinadigan joylar — bu oyiga 1-2 million so‘m evaziga qorovullik yoki 800 ming so‘mga axlat yig‘ish stansiyasida ishlash. Rasmiy ravishda ishga joylashish zarur, chunki boshqa holda davlatga foizlarni to‘lash imkoni bo‘lmaydi.
Ruslan bir nechta ish beruvchini almashtirdi, chunki ishga joylashish uchun qilgan barcha urinishlari hujjatlarni rasmiylashtirish bosqichida, sudlanganligi oshkor bo‘lganda yakun topardi: “Ular qonunga ko‘ra sudlanganlik tufayli ishga qabul qilmaslikka haqli emaslar, shuning uchun ular shunchaki ishdan ketishga majbur qilishga harakat qilishadi: hazillashib, ta’na qilib, barcha muvaffaqiyatsizliklarda ayblab, ochiqchasiga muhokama qilib, o‘z ixtiyori bilan ishdan bo‘shashga undashadi.”
Hibsga olish paytida uyni talon-toroj qilish bilan bog‘liq vaziyatda adolatga erishish umidida Amir koloniyadaligidayoq Bosh prokuraturaga xat yoza boshlagan. Shundan so‘ng unga telefoni, bo‘sh hamyoni va pasportini qaytarib berishdi. Ikkinchi murojaat esa javobsiz qoldi.
Amir Bosh prokuraturaga yana murojaat qildi, bu safar “prezident portali” orqali. Shundan so‘ng unga o‘g‘irlikni boshqargan tergovchiga nisbatan tergov olib borilayotgani haqida xabar berishdi. Keyinchalik unga qo‘ng‘iroq qilib, bosim o‘tkaza boshlashdi: ma’lum bo‘lishicha, o‘g‘irlik qilganlardan birining otasi Davlat xavfsizlik xizmatining sobiq xodimi ekan. “Xohlagan joyingga murojaat qilaver,” deb unga telefon orqali tushuntirdilar. Va u bu haqda sukut saqlashi evaziga 3 million so‘m miqdorida tovon puli taklif qildilar. U rozi bo‘lishga majbur bo‘ldi — hatto xizmatlari qimmat turadigan advokatlar dastlabki maslahatlar paytida bu ishni yutib chiqish imkoniyati deyarli yo‘qligini aytishgandi.
“Hozirgi kunda ijtimoiy munosabatlardan umuman holiman,” – deya hikoyasini yakunlaydi yigit. U ota-onasi bilan Termizda istiqomat qiladi va vaqti-vaqti bilan ish suhbatlariga borish uchun avtobusda Toshkentga keladi. Biroq, ilgari o‘zlari uni ishga taklif qilganlar endi uni ishga olishmayapti.”Har qanday pasport tekshiruvidan, har qanday ma’lumotnomadan, davlat idoralari bilan har qanday muloqotdan qo‘rqib qolasan kishi. Mening shahrim kichkina va endi hamma baridan xabardor. Ular menga tamg‘a bosishdi. Dahshatli.”
2021-yil fevralda e’lon qilingan yangi Jinoyat kodeksi loyihasi hamon erkaklar o‘rtasidagi o‘zaro rozilikka asoslangan jinsiy aloqa uchun jinoiy javobgarlikni nazarda tutmoqda. Biroq, yangi Jinoyat kodeksi hali qabul qilinmagani sababli, O‘zbekiston hukumati uchun imkoniyatlar eshigi ochiq: ular qonun loyihasi matnidan ushbu bandni chiqarib tashlashlari va shu orqali O‘zbekistonni inson huquqlari sohasidagi xalqaro majburiyatlarini bajarishga yaqinlashtirishlari mumkin.
